Trong một hiệu sách ở Nhật Bản.

Văn hóa đọc là một trong những nền tảng quan trọng để quốc gia phát triển bền vững, tiến tới văn minh và duy trì văn minh. Thực tiễn đã chứng minh những nước kinh tế phát triển và có cống hiến lớn cho nhân loại đồng thời cũng là những nước có nền văn hóa đọc phát triển, có truyền thống lâu đời. Nhật Bản là một thí dụ.

Xây dựng luật về văn hóa đọc và hệ thống thư viện công

Muốn phát triển văn hóa đọc có hiệu quả, quốc gia phải có chiến lược vĩ mô, trong đó, dành trọng tâm cho phát triển văn hóa đọc rộng khắp mọi tầng lớp, chú ý đến cả tầng lớp bình dân.

Ở Nhật Bản, những bộ luật về văn hóa đọc đã được xây dựng khá sớm, như: Luật Thư viện trường học (ban hành lần đầu năm 1953, sửa đổi năm 2016), Luật Khuyến khích hoạt động đọc sách của trẻ em (năm 2001), Luật Chấn hưng văn hóa đọc (năm 2005)… Các bộ luật này luôn chú ý tới nguyên tắc bình đẳng trong tiếp nhận văn hóa đọc của các tầng lớp xã hội. Những bộ luật rất cơ bản nói trên đã tạo ra nền tảng và thúc đẩy văn hóa đọc phát triển rộng khắp, quan tâm tới các nhóm yếu thế trong xã hội cũng như những địa phương xa trung tâm. Đặc biệt, nó giúp cho Nhật Bản hạn chế được đáng kể hiện tượng "xa rời văn hóa đọc" ở giới trẻ, khi internet và các thiết bị điện tử cầm tay nối mạng trở nên phổ cập trong xã hội.

Muốn người dân có thói quen đọc sách và đọc sách ngày một nhiều, tất yếu phải xây dựng được môi trường mà ngay cả người dân bình thường nhất vẫn có thể dễ dàng có sách trong tay để đọc. Tất nhiên, người dân có thể mua sách để đọc nhưng để giới bình dân tiếp cận sách dễ dàng, hệ thống thư viện miễn phí, trong đó chủ yếu là thư viện công, đóng vai trò quan trọng.

Trong hơn 70 năm qua, Nhật Bản đã liên tục xây dựng và hoàn thiện hệ thống thư viện công rộng khắp trên cả nước. Ở thời điểm năm 2021, Nhật Bản có 3.316 thư viện công. Nhờ đó, đông đảo người dân, bất chấp hoàn cảnh kinh tế, địa vị xã hội, vẫn có cơ hội thường xuyên tiếp cận sách và mượn sách miễn phí. Năm 2021, hơn 545 triệu bản sách được mượn từ hệ thống thư viện công. Ngoài hệ thống thư viện thông thường, Nhật Bản còn có thư viện trẻ em, dành riêng phục vụ trẻ em và các gia đình có con nhỏ.

Các thư viện ở Nhật Bản không chỉ thuần túy là nơi cho mượn sách mà còn là trung tâm thông tin, trung tâm giáo dục. Các thư viện được thiết kế trong một tổ hợp có bãi đỗ xe lớn, cảnh quan giống như công viên, nơi có thể ăn uống, giải trí, đi dạo… rất tiện lợi. Vì vậy mà các gia đình khi đi thư viện, thường sẽ dẫn cả trẻ em tới đọc, mượn sách, giải trí, dạo chơi ở đó trong suốt cả ngày cuối tuần.

Luôn duy trì phong trào khuyến đọc

Ngay từ thời Edo (thế kỷ 18-19), sách sớm trở thành sản phẩm thuộc danh mục thiết yếu của giới bình dân. Nhật Bản thường sản xuất các sách có kích thước bỏ túi, là sách "khai sáng", có giải thích, bình luận súc tích, dễ hiểu về các vấn đề chính trị, xã hội, văn hóa, triết học, lịch sử hoặc hướng dẫn kỹ năng xã hội, kỹ năng nghề nghiệp, quản trị đời sống cá nhân. Chúng được bày bán ở ga tàu, các cửa hàng tiện lợi, trong hiệu sách đặt ở các trung tâm mua sắm, siêu thị, hoặc ngay đầu phố, giúp người dân bình thường dễ dàng tiếp cận. Hiện tại, Nhật Bản có khoảng 13.000 hiệu sách.

Bên cạnh việc tạo điều kiện cho mọi người dễ dàng tiếp cận sách, để tạo ra môi trường thuận lợi cho văn hóa đọc, các phong trào khuyến đọc quy mô lớn, nhắm vào mọi giới trong xã hội là không thể thiếu. Ở Nhật Bản, từ quốc gia cho tới các tổ chức của người dân, các hội nghề nghiệp đều chú trọng điều này. Hiện tại ở Nhật Bản có nhiều phong trào khuyến đọc sôi nổi, tiêu biểu như: "20 phút cha mẹ đọc sách cùng con", "Book-start", "lập thư viện-tủ sách", "đọc sách buổi sáng".

Phong trào "20 phút cha mẹ đọc sách cùng con" bắt nguồn từ phong trào "20 phút mẹ đọc sách cùng con", ra đời vào tháng 5/1960, do nhà văn chuyên sáng tác cho thiếu nhi Mukuho Toju (1905-1987), khi đó đang là Giám đốc Thư viện tỉnh Kagoshima, khởi xướng. Phong trào đã phổ cập thói quen đọc sách trong các gia đình bất chấp địa vị xã hội, hoàn cảnh kinh tế.

Phong trào "book-start" cũng có mục tiêu tương tự. Phong trào này khởi đầu từ nước Anh, sau đó Nhật Bản học tập, áp dụng thí điểm ở vài thành phố lớn như Tokyo, Kyoto rồi nhân rộng ra toàn quốc. Các chính quyền địa phương sẽ cấp ngân sách cho tổ chức phi lợi nhuận có tên "Book-start" để tổ chức này phối hợp các cơ quan liên quan tiến hành tặng cho mỗi trẻ em ra đời ở Nhật Bản một cuốn sách kèm theo tờ rơi hướng dẫn đọc sách. Bản thân gia đình tôi khi sinh con trai đầu lòng ở Nhật Bản cũng nhận được món quà đầy ý nghĩa này. Cách làm này tạo ra sự hưởng thụ, tiếp cận văn hóa đọc công bằng cho tất cả người dân, kể cả trẻ em nước ngoài sinh ra ở Nhật Bản.

Trong những năm 60-70 của thế kỷ trước, những phụ nữ Nhật làm nội trợ chuyên nghiệp đã dấy lên phong trào lập ra các tủ sách, thư viện tư nhân để phục vụ trẻ em và các gia đình. Phong trào với thủ lĩnh và những người thực thi là phụ nữ nội trợ này đã tạo ra một mạng lưới, tủ sách rộng khắp toàn quốc, đưa văn hóa đọc đi vào từng ngóc ngách đời sống gia đình.

Các trường học Nhật Bản còn tiến hành phong trào "đọc sách đồng loạt", "đọc sách buổi sáng". Mỗi ngày, các trường học tiến hành giờ đọc sách khoảng 10 phút. Ở đó, có thể thầy cô, tình nguyện viên, giáo viên đọc một cuốn sách nào đó cho toàn trường nghe. Cũng có thể học sinh sẽ đọc trong im lặng cuốn sách mà mình chọn. Phong trào này hiện tại vẫn tiếp tục trên quy mô rộng lớn, đặc biệt là ở các trường tiểu học.

Bài vả ảnh: Nguyễn Quốc Vương

Ấn phẩm Nhân Dân cuối tuần, báo Nhân Dân, số 16, ra ngày 17/4/2022.